Een clavinette!!??!

Een gewaardeerde klant heeft op een veiling een merkwaardig, spinetachtig muziekinstrument gekocht. Er moet duidelijk wat aan gedaan worden, enkele snaren ontbreken en naar het mechaniek moet zeker gekeken worden.

De eerste indruk van het instrument is de gelijkenis met spinetten uit de Duitse serieproductie van de jaren 60 van de twintigste eeuw. Het is alleen wel snel duidelijk dat er een totaal ander mechaniek in zit dan bij een spinet of clavecimbel.

Even ter vergelijking: hier rechts is het hele mechaniek van een toets van een clavecimbel. Dit zogemaande dokje rust op een eenvoudige toets en tokkelt de snaar aan met het uitstekende kleine witte tongetje. Bij het terugkeren van de toets in de ruststand kan dat tongetje om de snaar heen scharnieren. Het rode vlaggetje dempt dan de snaar.

Zo simpel kan het.

Maar nu de clavinette: hieronder een overzicht van het mechaniek.
Allereerst moet geconstateerd worden dat de snaar niet getokkeld wordt maar aangeslagen. Maar niet met een hamer zoals in een piano of de vroegere pianofortes. Dit mechaniek gebruikt kleine messing cylindertjes die tegen de snaar geschoten worden om een soort van spinet-geluid te produceren. Zie de twee foto's hieronder.
Toch is het niet de bedoeling geweest van de bedenkers van dit mechaniek om "con piano e forte" te kunnen spelen. De messing "hamertjes" worden op een bepaalde manier gelanceerd zodat de snelheid ongeveer constant is.

Dat is de eigenlijke uitvinding van de clavinette. Hieronder een foto van het mechaniek dat onder elke toets verborgen zit.

En nog een foto met wat duidelijker de ijzeren lat waar de toets achter op rust.
Nu de werking: die ijzeren lat achter is magnetisch en zorgt dat het ijzeren plaatje onder aan de toets vast gehouden wordt. Als de toets wordt ingedrukt en de achterkant dus omhoog gaat blijft dat plaatje zitten en wordt de veer waarmee het aan de toets zit gespannen. Bij een bepaalde spanning laat het plaatje los en klapt naar boven tegen de onderkant van de toets aan. De truc is nou dat het messing "hamertje" op een steeltje zit dat niet op de toets rust maar er doorheen gaat en op dat ijzeren plaatje rust. Dus pas als het plaatje onder de veerdruk loslaat van de magnetische lat wordt de snaar aangeslagen. Omdat het punt waarop dit allemaal gebeurt weliswaar instelbaar maar tijdens het spelen vast is is ook de kracht van de aanslag vast. De benodigde veerdruk is instelbaar met een soort boutje en moer bovenop de toets. Dit natuurlijk om een uniforme aanslag te krijgen.

Hieronder nog een detailfoto van het verenstelsel.

Wat bijzonder is is dat het mechaniek helemaal niet in zo slechte staat is. Het bedenksel kan de veroudering goed aan, lijkt het.

Hinderlijk is alleen dat als de toets losgelaten wordt en weer in rust moet komen er een punt is dat de magneet het ijzeren plaatje weer pakt en dat met een erg hoorbare tik doet.

De oplossing hiervoor zit verborgen onder het mechaniek. Voor elke toets is een kussentje beschikbaar dat de toets moet opvangen net voordat de magneet in contact komt met de snaar. De hoogte van elk kussentje is met een schroef van onder af instelbaar.

Via omwegen kreeg ik een vroege bespreking van de uitvinding van de clavinette in handen, waarvoor dank, geschreven door Gerrit Vellekoop. Lees hem hier.

Ik kreeg ook de beschikking over een kopie van artikel uit de Volkskrant van 1983 met zeer veel informatie. Lees het hier.

Nu eindelijk een overzicht van het complete instrument.